«Στο προσφυγικό ζούμε την ήττα της Ευρώπης»

Ο Ιταλός σκηνοθέτης, Τζιανφράνκο Ρόζι

 

Βένα Γεωργακοπούλου

 

Ακούγαμε πολλά για το ντοκιμαντέρ «Fuocoammare» («Φωτιά στη θάλασσα») του Ιταλού Τζιανφράνκο Ρόζι, με θέμα τη Λαμπεντούζα,που κέρδισε τέλη Φεβρουαρίου τη Χρυσή Αρκτο του Φεστιβάλ Βερολίνου και λίγο αργότερα το μοίρασε ο Ματέο Ρέντσι στην πρώτη, άκαρπη σύνοδο κορυφής της Ε.Ε. με την Τουρκία για το προσφυγικό.

Ψάχναμε, όμως, μια φωτογραφία από την ταινία με μετανάστες και δεν βρίσκαμε. Ο Ρόζι έχει στήσει όλο το προμόσιον σε δύο μόνο ειρηνικά κλισέ με ένα δαιμόνιο 11χρονο αγοράκι, τον Μανουέλε, κάτοικο του μικρού ιταλικού νησιού που έχει γίνει συνώνυμο της τραγωδίας των μεταναστών (πολύ πριν από τη Λέσβο). Στο ένα αρμενίζει πάνω σε μια βάρκα, στο άλλο σημαδεύει πουλάκια με τη σφεντόνα του. Ούτε βάρκες με εξαθλιωμένους Αφρικανούς ούτε πτώματα.

Τώρα, όμως, που το ντοκιμαντέρ έδωσε στη Στέγη την ελληνική του πρεμιέρα παρουσία του ίδιου του Τζιανφράνκο Ρόζι, χάρη σε μια συντονισμένη κινητοποίηση της εταιρείας διανομής Strada Films, του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας και του Ιδρύματος Ωνάση, μας λύθηκαν οι απορίες. Ή μας τις έλυσε ο ίδιος ο σκηνοθέτης.

Διότι το διαφορετικό -και κατά τη γνώμη μας καθοριστικό στοιχείο της μεγάλης επιτυχίας της ταινίας- είναι η συνύπαρξη και η αντίστιξη δύο εντελώς διαφορετικών κόσμων, που δεν συναντώνται ποτέ - ή σχεδόν ποτέ.

Καθημερινότητα και θάνατος
Από τη μια είναι οι κάτοικοι του νησιού, κυρίως ναυτικοί, που ζουν μια ειδυλλιακή ζωή μέσα στη φύση με μπόλικο στιλ και χωρίς πολλές σκοτούρες. Πρώτος και καλύτερος ανάμεσά τους ο λατρεμένος από τον σκηνοθέτη Μανουέλε, που μεγαλώνει σαν όλα τα παιδιά του πολιτισμένου κόσμου.

Με τα άγχη του («δεν μπορώ να αναπνεύσω», λέει στον γιατρό), την επιθετικότητά του προς πουλιά, φανταστικούς εχθρούς και φραγκοσυκιές αδιακρίτως, με την προετοιμασία του για ένα μέλλον στη θάλασσα.

Οταν, όμως, σταματάνε οι γαλήνιες σκηνές και δεν ακούγονται πια οι άριες και τα ωραία σισιλιάνικα τραγουδάκια, σαν το «Fuocoammare», που βάζει ο dj του τοπικού ραδιοφωνικού σταθμού, η οθόνη πλημμυρίζει από σπαραχτικές κραυγές μέσα στο σκοτάδι της αγριεμένης θάλασσας.

«Βοηθήστε μας, σας εκλιπαρούμε, πνιγόμαστε». Πλοία του ιταλικού Πολεμικού Ναυτικού προσπαθούν να σώσουν τους μετανάστες από τη Βόρεια Αφρική. Οι εικόνες, με κορυφαίες εκείνες από ένα αμπάρι γεμάτο πτώματα («τις γύριζα και ένιωθα σαν να μπαίνω σε θάλαμο αερίων, να γίνομαι μάρτυρας ιστορικού γεγονότος», ειπε ο Ρόζι), είναι οι «τυπικές» για κάθε ντοκιμαντέρ με θέμα τους μετανάστες. Η Ευρώπη της ασφάλειας. Και η Αφρική του θανάτου, της φτώχειας. Αλλά και του πάθους για μια καλύτερη ζωή.

Γιατί διάλεξε αυτόν τον τρόπο ανάπτυξης της ταινίας, ρωτήθηκε ο Ρόζι. «Δεν ξεκινώ ποτέ με προκατασκευασμένες απόψεις, ακολουθώ την αλήθεια που βρίσκω γύρω μου», απάντησε. «Οταν πρωτοπάτησα το πόδι μου στη Λαμπεντούζα, οι προσφυγικές ροές (σ.σ. 400 χιλιάδες σε είκοσι χρόνια και 15 χιλιάδες νεκροί) είχαν σταματήσει.

Αφ’ ενός είχε καεί το Κέντρο Υποδοχής του νησιού, αφ’ ετέρου είχε αρχίσει ένας πιο οργανωμένος τρόπος σωτηρίας και γρήγορης (μέσα σε δυο-τρεις μέρες) καταγραφής και διοχέτευσης των μεταναστών προς Σικελία και λοιπή Ιταλία από το ίδιο το Πολεμικό Ναυτικό, η γνωστή επιχείρηση Mare Nostrum.

Ετσι οι κάτοικοι της Λαμπεντούζα δεν τους συναντούσαν πια, εκτός από τον γιατρό, έναν καταπληκτικό άνθρωπο, που με βοήθησε και πάρα πολύ. Αποφάσισα, λοιπόν, να περιγράψω το νησί και να προσπαθήσω να ανακαλύψω τον ψυχικό κόσμο των κατοίκων του και κυρίως του χαρισματικού Μανουέλε, που παρακολουθούσα από κοντά σαν για μια “ταινία ενηλικίωσης”. Η καθημερινότητα της Λαμπεντούζα έγινε το θεμέλιο για να περάσω στο δεύτερο μέρος της αφήγησής μου, την τραγωδία της μετανάστευσης».

Ο Ρόζι θεωρεί, δηλαδή, ότι η «Φωτιά στη θάλασσα» «δεν είναι πολιτική ταινία, άσχετα αν ο καθένας μπορεί να τη διαβάσει και με αυτόν τον τρόπο», όπως είπε. «Πιστεύω ότι το ντοκιμαντέρ είναι ποίηση, ότι δεν μπορεί -όπως και κανένα άλλο είδος τέχνης- να αλλάξει το πεπρωμένο των ανθρώπων, μόνο να επηρεάσει συνειδήσεις».

Ενα dvd για τη Μέρκελ
Πώς ένιωσε, λοιπόν, όταν ο Ιταλός πρωθυπουργός μοίρασε την ταινία του στους άλλους ηγέτες της Ε.Ε.; «Αρχικά ο Ρέντσι με πήρε τηλέφωνο, αμέσως μετά τη Χρυσή Αρκτο, για να με συγχαρεί», διηγήθηκε πρόθυμα ο Ρόζι. «Το θεώρησα μια φυσική πρωθυπουργική χειρονομία προς έναν καλλιτέχνη που έφερνε στη χώρα ένα μεγάλο βραβείο.

»Οταν, όμως, μερικές μέρες αργότερα με πήραν από το γραφείο του και μου ζήτησαν ένα dvd για τη σύνοδο κορυφής, αρνήθηκα. «Dvd δεν δίνω, αν θέλετε να οργανώσετε προβολή σε αίθουσα, ευχαρίστως να σας βοηθήσω». Και μετά είδα ξαφνικά σε εφημερίδες φωτογραφίες με τη Μέρκελ να κρατάει την ταινία μου, κατάλαβα ότι είχε δώσει τα dvd η τηλεόραση της RAI, που είναι παραγωγός μου. Τα ’χασα. Ομολογώ ότι δεν μπορώ να φανταστώ τη Μέρκελ μπροστά σε ένα λάπτοπ να βλέπει την ταινία μου. Η “Φωτιά στη θάλασσα” ανήκει, όμως, πια σε όλους, ακόμα και για να χρησιμοποιηθεί για πολιτικούς σκοπούς».

Η γνώμη του, φυσικά, για την προσφυγική κρίση και την αντιμετώπισή της από την Ευρώπη είναι αναμενόμενη. Και οργισμένη. «Η μόνη λύση που θα μπορούσε να υπάρξει, είναι μια καθαρά ευρωπαϊκή, ενιαία πολιτική και όχι να δίνουμε 6 δισεκατομμύρια ευρώ στην Τουρκία για να απομακρύνουμε από εμάς το πρόβλημα», είπε χθες μετά τη δημοσιογραφική προβολή της ταινίας του ο Ρόζι.

«Εξακολουθούμε να το αντιμετωπίζουμε σαν “έκτακτη ανάγκη”, σαν “κρίση” με μια μυωπική λογική, αντί να μας απασχολεί ένας μακρόπνοος σχεδιασμός. Στο προσφυγικό ζούμε την ήττα της Ευρώπης».

efsyn.gr